narziss ya da goldmund - zafer yalçınpınar
İnsan ruhuna veya davranışına
yönelik bir kavramın tarih içerisindeki eğilimleri incelendiğinde birçok
karşıtlığa rastlayabileceğimiz gerçeği kabul edilmelidir. Felsefe veya
psikoloji disiplinlerinden birine konu olan ve üzerinde yüzyıllardır
tartışılan tek kelimelik bir kavramın, bir yığın karşıtlıkla veya kendi
içinde çelişki ihtiva etmeyen değişik önermelerle dallanıp
budaklandığını görebiliyoruz. Herhangi bir kavrama ait bu karşıtlıkların
üzerine gitmek, sorgulama zincirleri yardımıyla yaşamın temelini
oluşturan birçok olayın haritasını çizmek ve karanlıkta kalmış sonsuz
büyüklükteki tek bir gerçeğe, tek bir anlama ait alt kümeleri tanımlamak
uğraşısından başka bir şey değildir.
1946 yılında Nobel Edebiyat Ödülü'ne sahip olan Alman yazar ve düşünür
Hermann Hesse, «Narziss ve Goldmund» adlı romanında «erdem» kavramına
ulaşmak adına ruhun kendi içerisinde yarattığı karşıtlıklardan birini
ortaya koymuştur. Hesse, diğer eserlerinde olduğu gibi insan ruhu
gerçeğinin alt kümelerine yönelmiş, bir ayrım belirlemiş ve insan
ruhunun tanrıcı us ile kontrolsüz eros arasında süregelen çarpışmasını
romandaki iki ana karakter yardımıyla sorgulamıştır.
Narziss ve Goldmund «erdem» amacına ulaşmaya çalışan ve aralarında sıkı
bağlar bulunan iki dosttur. Narziss, içedönük münzevi hayatını
sürdürerek sarsılmaz bir temele bağlanan ve bu doğrultudaki
düşüncelerini köklendirerek erdeme yönelen karakterdir, tanrıcı usun
simgesidir. Goldmund ise içinde oluşan karşı konulmaz hazları fark
ederek, dış dünyanın tüm nimetlerini ve acılarını yaşamayı tercih edip,
bir temele bağlı kalmak istemeyen, yaşamın kıyısında oturup olanı biteni
incelemek yerine yaşamın içine dalıp onunla yüzleşmek isteyen
karakterdir. Hesse, Narziss ile Goldmund'un dostluğunu, bu iki farklı
tavrın arasındaki iletişimi ve diyalogları, «erdem» kavramının içerdiği
karşıtlığın etkileşimlerini, benzerliklerini veya farklılıklarını ortaya
koymak için oluşturmuştur.
Narziss ve Goldmund, Mariabronn manastırında dini eğitim almakta olan
iki öğrencidir. Narziss, çalışkan ve başarılı, temelinde Tanrı öğretisi
bulunan akıl yürütmelere yürekten bağlı bir karakterken, uygunsuz
davranışlarda bulunan Goldmund'un Narziss'den daha başarısız bir öğrenci
olduğunu ve bir temele bağlı kalmadan, zaman zaman tutarsız düşüncelerle
özgürlüğe yöneldiğini görüyoruz. Hermann Hesse romanın dördüncü
bölümünde Narziss'in Goldmund'a söylediği sözler yardımıyla «erdem»
kavramına «us» cephesinden bakmış, «us dışı» tavrı da tanımlamaya
çalışarak bir ayrıma gitmiştir:
Narziss «Bak sevgili dostum,» dedi, «Bir tek nokta var ki, bu noktada üstünüm senden. Ben tam bir uyanıklık içindeyim, oysa sen yarı uyanıksın, hatta bazen uyuyorsun bayağı. Bana göre uyanık kişi usunun ve bilincinin yardımıyla kendini, kendi varlığının en derin köşelerinde saklı us dışı güçleri, içgüdüleri ve güçsüzlükleri tanır, bunlarla nasıl başa çıkacağını bilir. Benimle karşılaşmanın senin için taşıdığı bir anlam varsa, o da budur. Sende, Goldmund, us ve doğa, bilinç ve düş dünyası fersah fersah ayrılıyor birbirinden.» [1]
Hermann Hesse, Narziss'in ağzından yaptığı söyleve, Goldmund'un üstün olduğu konuları belirterek, «us» ile «eros'a yönelmiş sanat» karşıtlığı arasındaki ayrımı tamamlamak adına şu şekilde devam etmiştir:
«Üstün müyüm-Ben senden?» diye kekeledi Goldmund.
«Kuşkusuz» diye devam etti Narziss. «Senin yaradılışında olanlar, senin
gibi sağlam ve narin duyularla donatılmış kişiler, bir zindelik ve
canlılığı kendilerinde barındıranlar, düşlerde yaşayan, seven kimseler
bizlerden, biz us insanlarından hemen her zaman üstündür. Kısır
yaşamların uzağındasınız. Sevme gücü, yaşama gücü armağan edilmiş size.
(...) Hayatın zenginliği sizin, meyvelerdeki özsu sizin; sevgi bahçesi
size bağışlanmış, güzelim sanat beldesi size sunulmuştur. Sizin yurdunuz
bu yeryüzü, bizimkisi ise düşüncelerdir. Sizi bekleyen tehlike duyular
dünyasında, bizi bekleyen ise havasız bir mekânda boğulup gitmektir. Sen
sanatçısın, ben düşünürüm. Sen annenin koynunda uyuyorsun, ben çöllerde
uyanık dolaşıyorum.» [2]
«Us» cephesinden yönlendirilen bu ayrım tutarlıdır. Fakat hâlâ tamamlanmamış ve üstüne gidilmemiş bir nokta bulunmaktadır. Goldmund'u erdeme ulaştıracak eylem belirsizdir ve Goldmund'un manastırda kalması yerine dışarıya çıkıp yaşamın tüm yol ayrımlarıyla yüzleşmesi gerekmektedir. Böylece, «Sanat» kendini gerçekleştirebilecektir. Hesse, bu durumu Narziss'in ağzından şu şekilde iletiyor:
«Uyanıklık bakımından, dediğim gibi senden güçlüyüm, senden üstünüm bu konuda. (...) Nihayet, sevgili dostum, başka bütün konularda da sen üstünsün benden, daha doğrusu kendini bulur bulmaz, bu üstünlüğü elde edeceksin.» [3]
Goldmund, «us»un karşısındaki üstünlüğünü, kendini erdeme ulaştıracak olan yüzleşmeyi gerçekleştirmek ister ve manastırdan kaçar.
Bu noktada Hermann Hesse'in yaşamından esere yansıyan bazı ilginç
olaylardan bahsetmek istiyorum. Hermann Hesse 1891 yılında (14
yaşındayken) tıpkı Narziss ve Goldmund gibi bir manastırda öğrenci
yaşamına başlamıştır. Hermann Hesse'in Maulbronn manastırında
öğrenciyken yaşadığı iç çatışma ve karşıtlıklar, eserde kendini basit
bir isim değişikliğiyle «Mariabronn manastırı» olarak gösteren
manastırdaki Narziss ve Goldmund karşıtlığını oluşturmuştur. Hermann
Hesse 1892 yılının 7 Mart gününde belirli bir sebep olmaksızın
manastırdan kaçar. Yirmi üç saat sonra yorgun, bitkin bir şekilde, bölge
jandarmalarından birinin eşliğinde okula döner. Tıpkı Goldmund gibi! Bu
olaydan sonra Hesse «izin almadan okuldan uzaklaştığı» için sekiz
saatlik bir katıksız hapis cezasına çarptırılır.
Goldmund'un yöneldiği eylem kaçıştır; bu anlamda manastırdan kaçmak,
soğuk duvarların içinde yoğun düşüncelere yönelen «us»tan kaçmak,
içedönük münzevi hayatından, sorgulamalardan ve düşüncelerden uzaklaşıp
yaşam içine olduğu gibi gömülmektir. Goldmund başlangıçta «eros« ‹un
önderliğinde oluşturulmuş duyulara kendini teslim etmiştir. Usa bağlı,
tek bir temelden kaynaklanan düşünce zincirlerini sürdürmek yerine
olduğu gibi yaşamayı, görmeyi, duyuların arasında dolaşmayı tercih
etmiş, inzivadan uzaklaşmıştır. Zaten doğası da bunu gerektirmektedir ve
izlediği bu yol, insanı erdeme götürecek usa karşıt tavırdır. Acılarla,
zevklerle, ölümlerle ve güzelliklerle tanışır. Karşılaştığı olayların
duyularına bıraktığı izler içinde birikmeye başlar. Akıp giden zamanın
ardından, yaşamın içerisinde tüm duyularıyla var olmayı başardıktan
sonra, Goldmund «gerçek sanat» mertebesine ulaşmıştır. Artık Goldmund
şaheser niteliğinde heykeller yapan bir sanatçı olmuştur. Bu bir
erdemdir. Hermann Hesse eserinin on sekizinci bölümünde Narziss'in
Goldmund'a söylediği sözlerle bu durumu şu şekilde açıklar:
«Düşünür dünyanın varlığını mantıkla açıklamaya çalışır. Ve yine düşünür bilir ki, bizim usumuz ve onun bir aracı durumunda olan mantığımız mükemmel sayılamayacak aygıtlardır; bunun gibi akıllı bir sanatçı da fırçasıyla, oymacı kalemiyle bir melek ve ermişin görkemli varlığını asla kusursuz şekilde dile getiremeyeceğini bilir. Ama yine de gerek düşünür, gerek sanatçı, ikisi de kendilerine özgü yoldan bunun üstesinden gelmek için çaba harcar. Başka türlüsü ellerinden gelmez ve gelmemesi de iyidir. Çünkü bir insan doğanın kendisine bağışladığı yeteneklerden yararlanarak kendi kendini gerçekleştirmeye çalışmakla, yapabileceği en yüce ve anlamlı işi yapmış olur.» [4]
Zaman içerisinde baş-rahiplik mertebesine ulaşan Narziss'in ağzından
çıkan bu sözlerle, tüm bu yazı boyunca bahsettiğimiz karşıtlığa ait iki
ucun farklı yolları takip ettiğini ama «erdem» sonucunda birleştiklerini
anlıyoruz.
Eserin son bölümde Goldmund'un Narziss'e söylediği sözleri ileterek bu
yazıyı bitirmenin doğru olacağını düşünmekteyim:
«Bir delikanlıyken, senin öğrencinken henüz, ben de senin gibi düşünce adamı olmayı dilemiştim. Sen ise böyle bir yatkınlığımın bulunmadığını bana gösterdin. O zaman yaşamın öbür tarafına attım kendimi, duyuların ve nefsin tarafına; bu tarafın bana zevkli gelmesinde de kadınlar ve kızlar işimi kolaylaştırdı, alabildiğine istekli ve doymak bilmez kadınlar. Ama onlardan aşağılayıcı bir dille söz etmek de istemem. Duyuların sağladığı hazlardan da öyle, çünkü çoğu zaman pek mutluydum. Ayrıca, çoğu zaman duyusal hazların insana bir dirimsellik kazandırdığını da yaşamak mutluluğuna erdim. Sanata kaynaklık eden de bunlardır.» [5]
[1]Hermann Hesse, Narziss ve Goldmund, Afa Yayınları,
s.55
[2] A.g.e, s.56
[3] A.g.e, s.55
[4] A.g.e, s.338-339
[5] A.g.e, s.37